Супраціў дэунізацыі на Беларусі ў 1834–1838 г.

Марозава С.В.

Раскрываецца “тэхналогія” “ўз’яднання” уніятаў і іх супраціў дэмантажу сваёй царквы, замоўчаныя гістарыяграфіяй Расійскай імперыі і СССР. Словамі гістарычных дакументаў, выяўленых аўтарам у архівах Беларусі і Расіі, з намі размаўляюць людзі, якія ў 1834–1838 г. сталі ў апазіцыю да царскай палітыкі ліквідацыі уніяцкай царквы, і тыя, хто іх супраціў ламаў.

Пры наяўнасці пэўнай літаратуры, прысвечанай агоніі уніяцкай царквы на Беларусі [1–10], гісторыя падаўлення уніяцкай традыцыі яшчэ застаецца малавядомай старонкай нашай гісторыі. Канфесійна заангажаваная гістарыяграфія Расійскай імперыі дапамагала афіцыйнай прапагандзе прышчэпліваць грамадству думку аб паўсюдным безбалесным і добраахвотным кіданні беларускімі уніятамі сваёй веры. Савецкая гістарычная навука наогул праігнаравала праблему. Асуджэннем  ліквідацыі уніяцтва нацыянальная плынь беларускай гістарыяграфіі разышлася з заходнерускай. Замежныя даследчыкі ХІХ–ХХ ст. акцэнтавалі ўвагу на ўрадавых ганеннях супраць уніятаў і не абмінулі рэакцыі апошніх на дэмантаж іх царквы [11–24]. Аднак рух супраць дэунізацыі  дагэтуль не стаў прадметам спецыяльнага даследавання, хоць асобныя яго аспекты ўжо знайшлі адлюстраванне ў перыёдыцы і навуковай літаратуры [24, с. 157–171; 25–28].

Наступ царызму на уніяцкую царкву,  якая мела заходні вектар каштоўнасцяў, пачаўся з канца ХVIII ст. У 1794–1795 г. ён набыў такія застрашваючыя формы, што, здавалася, ёй прыйшоў канец. Толькі смерць Кацярыны ІІ уратавала яе ад поўнага знішчэння. Мікалай ІІ гэты наступ  аднавіў. З 1833 г. ён набывае форму пераследу, справакаванага актыўнай дапамогай уніяцкага духавенства паўстанцам 1830–1831 г. Царкву прызналі ворагам расійскіх інтарэсаў на Беларусі, і некаторыя асобы ва ўрадзе ўбачылі адзінае вырашэнне уніяцкай праблемы ў яе зліквідаванні. Аднаразовае раптоўнае пераварочванне уніятаў за Кацярынай змяніла доўгапланавая, разлічаная на некалькі гадоў, старанна падрыхтаваная акцыя.

Яна пачалася з так званых «частных присоединений», арганізаваных полацкім праваслаўным архіепіскапам Смарагдам. У іх выніку, з дапамогай генерал-губернатараў Хаванскага і Шрэдара, на ўсходзе Беларусі на працягу за 1833–1835 г. было «воссоедининено» больш за 100 тысяч уніятаў. Улады сталі на шлях адміністрацыйна-сілавога вырашэння праблемы, прыкрываючы свае дзеянні сентэнцыямі пра “непадзельнасць расійскага народу”, якой нібыта пагражае “злацінізаванае” і “апалячанае” уніяцтва.

Падаўленне уніяцкай традыцыі выклікала шокавы стан у беларускім грамадстве, абярнулася асабістымі і сацыяльна-грамадскімі драмамі. Уніяцкая царква тады ўжо была традыцыйным рэлігійным інстытутам на Беларусі, а традыцыя – моцная сіла і непераадольная перашкода на шляху любой канфліктнай трансфармацыі. На рэлігійную канверсію 1830-х г. народ адказаў адданасцю сваім пастырам, абрадам, традыцыям, прывязанасцю да сваёй веры. Схіленыя да адрачэння ад уніі ўгаворамі, падманам і прымусам, «нявольныя» праваслаўныя нарабілі тады шмат клопатаў мясцовым і вярхоўным уладам. У 1834–1838 г. павятовыя суды былі завалены справамі аб «адпадзенні» іх ад пануючай веры. Антыўз’яднаўчы рух ахапіў усю Беларусь, хоць меў больш актыўны і арганізаваны характар на ўсходзе. Яго сацыяльную базу складалі шэраговае духавенства, базыльяне, шляхта, сяляне. Адпор дэунізацыі праяўляўся ў розных формах – ад байкоту культавых навацый да сілавой абароны сваіх сакральных каштоўнасцяў, у выгнанні місіянераў і камісій па пераварочванню, новаправаслаўнага духавенства, у непрыняцці новых служэбнікаў, падачы калектыўных пратэстаў, апеляцый на царскае імя.

Хадайнікі за унію

У студзені 1834 г. хваля дэунізацыі дакацілася да маёнтка Белая Полацкага павета – уладання барона Корфа. Сялян прыналежных яму вёска Белая, Бароўцы, Дубеніцы, Экімань, Цынаўка, Дварэц і інш., разам з прыходскай царквой, перавярнулі, нібыта па іх добрай волі, у “грэка-расійскую веру”. Аднак калі уладальнік Печанько пачаў прымушаць вяскоўцаў хадзіць на споведзь і прычасце ў перавернутую царкву, на дзесятках вёрст запанаваў агульны настрой: «жыць і памерці ў прыроднай уніяцкай веры». Абшчына накіравала ў Полацк, у грэка-уніяцкую кансісторыю, хадака – усімі паважанага старца Савелія Лаўскага – «прасіць за унію». Напісаць прашэнне ад імя сялян яму дапамог полацкі павятовы маршалак Беліковіч – актыўны змагар за унію. Але Лаўскі вярнуўся ні з чым: прашэнне ў кансісторыі не прынялі. Ноччу ж нехта прыбіў гэту паперу да дзвярэй Бельскай царквы. На сустрэчы ў карчме быў выпрацаваны далейшы план дзеянняў [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 29 адв., 43, 48 адв., 79, 82, 92 адв.–93].

12 сакавіка «адшукваць дазволу па-ранейшаму быць уніятамі» і прасіць замены «рускага святара, які ўжо правіць нашым прыходам, уніяцкім» у Полацк прыйшлі ўжо 44 сялянскія хадайнікі з розных вёсак. Спачатку яны звярнуліся да  уніяцкага епіскапа, каб ён “не дапускаў нас у рускую веру”. Той адмовіў, бо “царква і прыход ужо рускай веры”.  Тады ўся гэта дэлегацыя накіравалася да павятовага суддзі Корсака, якія выконваў абавязкі адсутнага на той час полацкага прадвадзіцеля дваранства, з просьбай абараніць іх ад прымусу да перамены веры, вярнуць іхняга святара. Але за “неабгрунтаваную, агульным скопам, скаргу супраць благачасцівай веры, імі прынятай добраахвотна з уніі,” просьбітаў схапіла паліцыя і кінула ў астрог [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 1, 29 адв., 40 адв., 77, 82].

Пачаўся судовы разбор. Як пасмелі? Хто падбухторыў? Вінавацілі уніяцкае духавенства, чыноўнікаў-католікаў, зламысных людзей, якія рассейвалі чуткі. У следчай справе зафігуравала імя Беліковіча. Гэта ён, “адданы польскаму патрыятызму”, “заўсёды ідзе супраць рускага праваслаўя і стаіць за польскую унію”. Ды й праваслаўнае духавенства павінна “утрымліваць новаперавернутых ад спакушэння”. Высветлілася, што праблема перасягнула  далёка за межы Бельскага маёнтка ў сувязі “з распачатымі паміж перавернутымі да праваслаўя сялянамі і ў іншых месцаў хваляванняў”. Паўстала няпростае пытанне: як іх папярэдзіць, спыніць? Сялянам унушалі, што “пасля добраахвотнага далучэння да праваслаўя зварот назад ва унію на падставе найвышэйшых узаканенняў немагчыма” [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 2 адв.–3 адв., 6. 30].

Спачатку “бельскія бунтаўшчыкі”, як ахрысціў іх полацкі уладыка Смарагд, трымаліся стойка, з рашучым намерам трымацца уніі. «Рускай веры я не асуджаю..., але ж хачу толькі памерці ва уніяцкай веры», – заявіў на допыце непісьменны  Трафім Літвінаў. Сяляне адмаўлялі, што яны давалі згоду на перамену веры. Абвяргалі і падазрэнне, што нехта іх падбухторыў звярнуцца ў Полацк да епархіяльных і павятовых уладаў.  Адзін з іх, 65-гадовы Канстанцін Андрэеў з вёскі Цынаўкі, сведчыў, што “агульны погалас ўсіх навакольных людзей – трымацца ў сваёй веры – зацвердзіла нас у рашэнні ісці ў горад” [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 41, 48 адв.].

Астрог зламаў людзей. Настаўленыя на розум у Полацкай грэка-расійскай кансісторыі, яны “чыстасардэчна раскаяліся ў сваіх памылковых поглядах” і былі адпушчаны дахаты. Акрамя дваіх – Якіма Жалудовіча з вёскі Дварэц і Карпа Сувалкі з Довінкаў, якія “меней каяліся ў сваіх памылках”.

…У маёнтку Белым “навялі дасканалы спакой” [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 19,77  7 адв.].

Традовіцкі “мяцеж”

Восенню 1834 г. на абарону сваіх святынь – Заборскай і Традовіцкай цэркваў – узняліся жыхары шэрагу вёсак Полацкага павета. У прыходзе першай з іх (маёнткі Шарстова, Заборье) налічвалася каля 1000 чалавек. Частка іх згадзілася кінуць унію, другая, “па падгавору” святара Шчансновіча і благачыннага Нікановіча,  запрацівілася здачы царквы ў праваслаўнае ведамства і звярнулася ў Полацк, да духоўных улад, з просьбай пакінуць царкву ва уніі.

Пакуль “заборская справа” разглядалася ў адпаведных інстанцыях, паўсталі сяляне маёнтка Крашут з суседняга Традовіцкага прыхода. Некаторых з іх таксама схілілі да перамены веры. Але варта было 6 лістапада з’явіцца ў вёсцы камандзіраваным Смарагдам святарам, як 40 вяскоўцаў, “большай часткай маладых”, пабілі царкоўнага старасту і адабралі ключы ў протаіерэя. Той звярнуўся да генерал-губернатара з просьбай разабрацца з традовіцкімі прыхаджанамі, якія “добраахвотна прынялі праваслаўе, а потым з нахабствам не дапусцілі … святара” ў сваю царкву. Яны, як паведамляў у Сінод Смарагд, пачалі “ўзбунтоўваць” і суседнія вёскі, збірацца на “свавольныя сходкі”, абралі сабе новае валасное начальства і царкоўнага старасту – замест тых, што згадзіліся памяняць веру, “словам, учынілі сапраўдны мяцеж”. Смарагд запатрабаваў аддаць бунтаўшчыкоў суд, бо інакш «государственного единомыслия и безмятежного спокойствия, а также и верности в клятвенных обещаниях в стране сей никак ожидать нельзя» [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 6799, арк.6адв.].

На месца здарэння губернатар прыслаў сваіх чыноўнікаў. Але сяляне праявілі “яшчэ больш абуральны дух і поўную непакору ўраду” і не далі камісіі правесці расследаванне.Тады камісія запрасіла ў віцебскага губернатара “законнай успамогі, каб уціхамірыць і прывесці да пакоры буйных традовіцкіх сялян”.

11 снежня ў вёску прыбыў сам губернатар “з поўным судом і адной ротай салдат … дзеля прывядзення ў належны парадак зачыншчыкаў традовіцкага мяцежа”. Яго місія была больш паспяховай. Пасля “лагодных, але моцных ушчуванняў і перакананняў адносна кепскіх наступстваў ад учыненага мяцежа” усе сяляне, 750 чалавек: і тыя, “што ўчынілі шмат буйства і сваволля”, і тыя, якія вагаліся, – прынялі праваслаўе, што і пацвердзілі крыжацалаваннем і падпіскамі. Зачыншчыкі прынеслі “чыстасардэчнае раскаянне” і самі прынеслі ключы ад царквы яе новым гаспадарам.

Пасля “шчаслівага завяршэння традовіцкай справы” здаліся 15 снежня і заборскія сяляне. Яны кінулі унію і папрасілі прабачэння “за былую ўпартасць”.

 Пераможная справаздача аб перамозе ў гэтым кутку Беларусі пануючай веры паляцела ў Пецярбург: у Сінод, самому імператару. Полацкаму епіскапу адтуль “давялі да ведама”, што эксцэсы, падобныя традовіцкаму, даюць падставы для грамадскага ганьбавання дзеянняў грэка-расійскага духавенства,  і запатрабавалі, “каб у справе далучэння уніятаў паступалі няспешна”, з усялякай асцярогай і звярталі асаблівую ўвагу шчырасць іх ахвоты далучыцца да праваслаўя [30, ф. 815, воп. 16. спр. 1043, арк. 1–8 адв.].

“Абуральная папера”

Супраціў “уз’яднанню” меў характар мноства стыхійных лакальных раздробленых выступленняў, якія ўспыхвалі то тут, то там і гэтак жа паасобку гасіліся мясцовымі ўладамі. Тыя хваляванні не зліліся ў адзін суцэльны кіруемы рух – толькі ў такім выпадку ён мог мець нейкі поспех. Гэта аднак не значыць, што спроб аб’ядання праціўнікаў дэмантажу уніяцкай царквы, каардынацыі антыўз’яднаўчага руху не было. Такія спробы ў 1834–1838 г. неаднаразова прадпрымаліся ў межах асобных прыходаў, благачынняў, паветаў, губерняў, епархій, нават у межах Беларусі і ўсяго былога Вялікага княства Літоўскага.  Першая з іх ажыццяўлялася ці не  з найбольшым размахам. Зыходзіла яна ад шляхты Віцебскай губерні.

У снежні 1834 г. на стол міністра ўнутраных спраў лягла “абуральная папера” – прадстаўленая віцебскім прадвадзіцелям дваранства ад імя шляхты Віцебскай губерні “усепадданейшая просьба на прымус уніятаў пераварочвацца да грэка-расійскай царквы”.

У снежні таго года віцебская шляхта сабралася ў губернскі горад на свой сход дзеля выбараў органаў дваранскага самакіравання. Абураная дзеяннямі полацкага епіскапа, яна вырашыла звярнуцца са скаргай на яго да імператара. Быў прыняты адпаведны акт-зварот да кіраўніка дзяржавы. Смарагду давялося апраўдвацца, самому станавіцца ў позу абвінаваўцы. Віцебскія дваране “польскай нацыі”, скардзіўся ён, памешчыкі, арандатары, адміністратары маёнткаў “ніколі не пераставалі … ужываць усе свае намаганні дзеля адрыву прасталюдзінаў ад грэка-расійскай царквы”. Цяпер жа “дваранства тутэйшае пачало аказваць асаблівую дзёрзкасць і супраціў пры паступленні некаторых уніяцкіх цэркваў у праваслаўнае ведамства”. Яго прашэнне – абраза мясцовага начальства і пануючай веры. Гэтых “ганьбіцеляў веры”  і “звадыяшаў з праваслаўя” падтрымліваюць суды, паліцыя і гэта абнадзейвае іх на поспех іхняй справы. Завадатарам жа мясцовага панства з’яўляецца Людвік Беліковіч – полацкі павятовы прадвадзіцель дваранства.

За Беліковічам устанавілі паліцэйскі нагляд. А як быць са Смарагдам? – раіцца начальнік Беларускага краю з шэфам жандараў Бенкендорфам. Сітуацыя няпростая. “Усялякая галосная заўвага наконт яго дзеянняў у пераварочванні уніятаў магла бы ўзбудзіць у людзях, нядобразычлівых распаўсюджванню ў тым краі праваслаўя, смеласць супрацьдзейнічаць гэтаму з яшчэ большай упартасцю і не толькі аддаліць, але нават і спыніць далейшыя поспехі ў справе, гэтак важнай у многіх адносінах”.

Ці не найгоршым, як для улад, аказалася тое, што акт віцебскага дваранскага сходу ў выглядзе “праекта ўсепадданейшай просьбы на прымус уніятаў”  “загуляў” па Беларусі і, як вынікае са спраў трэцяга аддзялення імператарскай канцылярыі, быў “паўсюдна распаўсюджаны ў простым беларускім народзе” [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 83, арк. 3–17].

Акт гэты складаўся, побач з пералікам шматлікіх фактаў жорсткіх пакаранняў за адмову ад перамены веры,  з 12 пунктаў-абвінавачванняў, кінутых на адрас Смарагда. Сярод іх наступныя:

Ø Пры ўсіх амаль пераварочваннях уніятаў выкарыстоўваюцца,  замест духоўнага павучання, сродкі, праціўныя годнасці Хрысціянскай Царквы.

Ø У многіх месцах сялян схіляюць да перамены веры абяцаннем асаблівых даброт, аблягчэннем павіннасцяў, нават на дзеяй на вызваленне ад прыгону. Таму перавернутыя сяляне неаднойчы “прыходзілі ў буйства і непадпарадкаванне ўладальнікам”.

Ø Для лягчэйшага схілення сялян ужываюцца гарачыя напіткі.

Ø Там, “дзе ніякія меры пераканання не могуць адарваць жыхароў ад веры іх продкаў, там прымушалі іх да таго неадступным і нахабным патрабаваннем з унушэннем, што гэткая ёсць воля Вашай Імператарскай Вялікасці, якую належыць выканаць абавязкова пад пагрозай найсуровейшага пакарання”. Калі і пасля гэтага вернікі не згаджаліся, іх чакалі арышты, калодкі, жорсткае збіццё.

Ø Страхам і спакусай прымусіўшы прыняць праваслаўе некалькіх сялян з вёскі, маёнтка, прыхода, то іх астатніх жыхароў запісвалі ў лік новадалучаных, а царкву неадкладна пераварочвалі на праваслаўе.

Ø Нягледзячы на рашучую адмову некаторых вернікаў  памяняць веру, іх залічвалі як новадалучаных, а начальству даносілі, што далучэнне адбылося па волі саміх жыхароў.

Ø “Былі прынятыя ўсемагчымыя меры, каб скаргі на гэткі ўціск сумлення не даходзілі да ведама ўраду. Іх сачыніцелі падвяргаліся пераследу. Грамадзянскім чыноўнікам было прадпісана ніякіх прашэнняў на гэты прадмет не прымаць”. Калі ж, пераадолеўшы ўсе перашкоды, сяляне звярталіся да мясцовага духоўнага і грамадзянскага начальства з просьбай абараніць іх ад прымусу, “то гэткі іх надта ціхмяны ўчынак лічыўся за бунт, незаконнае зборышча” і адступленне ад пануючай веры, нібыта добраахвотна імі прынятай. Іх жа саміх мардавалі пагрозамі, следствам і нават турэмным зняволеннем.

Ø Гэтыя злоўжыванні, а таксама скаргі на іх сялян вымушалі часам  памешчыкаў за іх заступацца перад начальствам, аднак просьбы іх амаль заўсёды заставаліся без сатысфакцыі. Саміх жа дваран кожны раз імкнуліся ўблытаць у несправядліва выдуманыя справы аб стварэнні нібыта перашкод распаўсюджванню пануючай веры [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 83, арк. 19–29].

“Противник благодетельных видов правительства”

Рашучым  і дзейсным праціўнікам царскай палітыкі “добраўпарадкавання” Беларусі як “краіны спрадвеку рускай” быў полацкі павятовы прадвадзіцель дваранства Людвік Беліковіч. Ён, як гэта вынікае з даклада беларускага генерал-губернатара Хаванскага на імя шэфа жандараў, накіраваў усю сваю актыўнасць на супрацьдўзеянне жаданню многіх тысяч жыхароў краю кінуць унію. Яго дзейнасць, вымушаны быў прызнаць начальнік краю, мела плён. Рассейваючы па Беларусі і іншым заходнім губерням паміж дваранствам і людзьмі іншых саслоўяў “розныя недарэчныя чуткі і разгалашэнні”, ён “пахіснуў легкаверных, падбухторваючы іх ўсемагчымымі сродкамі да супраціўлення і скаргаў на мясцовае начальства”.

Яшчэ ў красавіку 1835 г. аб “шкодных дзеяннях” Беліковіча дакладвалі Мікалаю І. Каб нейтралізаваць уплыў лідэра полацкіх дваран, імператар загадаў узмацніць за ім нагляд і калі здарыцца магчымасць выкрыць яго ў “зламысных намерах і падкопах”, учыніць следства, а па ўстанаўленні віны – “аддаць яго дзеянню закона”.

За антыўз’яднаўчай дзейнасцю Беліковіча ледзь не ад самага яе пачатку сачылі пільным жандарскім вокам з Пецярбурга. Уплыў і абсяг сваіх дзеянняў, як даносілі жандарскія агенты, ён “распаўсюдзіў … на Вільню і Мінск”, куды ён у 1835 г. неаднаразова ездзіў. “Там ён займаўся, – зафіксавана ў справах корпуса жандараў, – распаўсюджваннем многіх шкодных у палітычных адносінах думак, рабіў розныя і непрыстойныя і абразлівыя супраць ураду і пануючай у Расіі веры разважанні і водзывы, рассейваў бязглуздую лухту, узбуджаючы да гневу супраць  ураду і як бы да бунту”. Ён не абмяжоўваецца дзеяннем у Беларусі і Літве, але намагаецца і ў замежных землях узбудзіць непрыязнь да Расіі дзеля гэтага пасылае за мяжу розныя артыкулы для надрукавання ў газетах [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 254, арк. 1–1 адв.]. “Надзвычай злоснічаючы на дзеянні праасвяшчэннага Смарагда”, Беліковіч рассейвае супраць яго чуткі, дакараючы, што “спакушэнне уніятаў у праваслаўе было вымушанае і насуперак іх жадання”, “разлютоўвае дух уніятаў і католікаў супраць праваслаўнай рэлігіі”. Каб адхіліць уніятаў ад далучэння, ён разаслаў і ў іншыя губерні экзэмпляры складзенага на дваранскіх выбарах у Віцебску ў снежні 1834 г. акт-пратэст супраць дзеянняў Смарагда. Шмат садзейнічаў Беліковічу ў распаўсюджванні па Мінскай губерні гэтага пратэсту  прадвадзіцель дваранства гэтай губерні Оштарп [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 254, арк. 5–5 адв., 12, 13].

Беліковіч меў уплывовых аднадумцаў і ў Вільні. Імі былі граф Канстанцін Тышкевіч, барон Корф, Ромер, Шумскі – “саўдзельнікі шкодных у палітычных адносінах нарад”.

Вялікім праціўнікам палітыкі пераварочвання уніятаў і наогул царскай палітыкі на Беларусі буйны памешчык Мінскай губерні Канстанцін Тышкевіч, з якім Беліковіч сустракаўся ў Вільні. Да жандармерыі дайшлі чуткі, што ў графа ёсць дом з двайной падлогай і ў ім – матэрыялы аб падрыхтоўцы новага паўстання [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 254, арк. 2 адв.–3].

Патрабуецца  “больш рашучае ўціхамірванне супраціўных”

Поспех місіянерска-паліцэйскіх “частных воссоединений”  у казенных маёнтках і ўладаннях праваслаўных памешчыкаў, поспех далучэння народа без духавенства  не надта радаваў міністэрства ўнутраных спраў. Быў гэты поспех “не зусім надзейным і моцным”, непрацяглым. Як і прадбачылі, ён спыняўся на ўладаннях паноў-католікаў, “для ўтаймавання якіх патрэбны … меры больш рэзкія”. “Шкодныя наступствы здзейсненых ужо прыватных далучэнняў выдавочныя, – лічыў маскоўскі мітрапаліт Філарэт. – Яны зрабілі надта відавочнымі намеры ўраду, выклікалі агульную асцярогу і супрацьдзеянне…, абудзілі … асцярогу і недавер да ажыццяўляемых … ператварэнняў, выклікалі  ўзаемнае раздражненне, надта невыгоднае для далейшых дзеянняў ураду” [30, ф. 796, воп. 205, спр. 183, арк. 8 – 8 адв.].

Выкліканы “частными воссоединениями” магутны рух супраціву прымусіў “вярхі” пераглядаць сваю стратэгію і тактыку ва уніяцкім пытанні. Патрабавалася, на думку маскоўскага мітрапаліта,  “больш адкрытага ўдзелу ўраду ў гэтай справе і больш рашучага ўціхамірвання супраціўных” [30, ф. 796, воп. 205, спр. 180, арк. 11 адв.].

У чэрвені 1835 г. загадам Мікалая І ствараецца Сакрэтны камітэт па уніяцкім справам., на які была ўскладзена задача давесці справу выкаранення уніяцкай царквы да канца.

“Узы единоверия могут ли быть прочны?”

Так паставіў пытанне … не, не праціўнік ліквідацыі уніяцкай царквы, а штаб-афіцэр корпуса жандараў падпалкоўнік Куцынскі, які па роду сваёй службы вымушаны быў гэтай справай актыўна займацца ў Магілёўскай губерні. Гэта быў адзін з тых нешматлікіх чыноўнікаў, які цвяроза ацэньваў сітуацыю і бачыў абсурднасць шырока дэклараванай  “добраахвотнасці” і неадэкватнасць метадаў пераварочвання уніятаў урадавай мэце. “Найвялікшае зло – пісаў ён у 1837 г., – ёсць паспешнасці выкарыстанне паліцэйскіх мер. Розум мясцовай улады толькі тым і заняты, каб паспець паболей далучыць уніятаў за час свайго ўплыву на справы… Звычайныя спружыны, … ужываныя для далучэння уніятаў, – гэта недапушчальныя спакусы і пагрозы… Чыноўнікі, якіх камандзіруюць для далучэння па якомусьці неабгрунтаванаму даносу нашага святара, … захапляюцца лішкам руплівасці і амаль ніколі не клапоцяцца, што … сяляне былі шчыра прывязаны да свайго уніяцкага святара… Чыноўнікі земскай паліцыі і іншыя не павінны выступаць у ролі грозных місіянераў, а толькі быць сведкамі пры прыняцці ад людзей прысягі”. Інакш “урад яшчэ не хутка дасягне сваёй дабрадзейнай мэты , а брацкія нашы вузы будуць вельмі няпэўнай трываласці” [31, ф. 109, сакрэтны архіў, воп.2, спр. 311, арк. 1 –4]. 

“Кніжны” эксцэс у Соржыцах

У няпростай сітуацыі лавіравання паміж вернасцю уніі і выкананнем волі ўлад аказаліся ў 1838 г. святары ў вёсцы Соржыцы Сенненскага павета Магілёўскай губерні: бацька і сын Васютовічы. Схільны падпарадкавацца распараджэнню духоўнага начальства аб замене уніяцкіх служэбнікаў выданнямі маскоўскай сінадальнай друкарні, Васютовіч-малодшы ў прысутнасці прыхаджан выразаў са старога служэбніка 48 лістоў, “змест якіх не адпавядаў духу грэка-ўсходняй царквы”. Гэта “выклікала нараканне і засмучэнне ў народзе”. Сабраўшыся ў храме на наступны дзень, сяляне разглядзелі знявечаны служэбнік і заключылі: “Нас дабру не навучаць”. Яны завязалі званы, каб тыя не клікалі сялян на набажэнства, зачынілі царкву і забралі ад яе ключы. Пяць дзён духавенства беспаспяхова ўгаворвала адчыніць храм. Калі ў вёску выклікалі паліцыю, сяляне сталі больш згаворлівымі: аддалі земскаму спраўніку ключы, 2 старыя уніяцкія служэбнікі, а таксама і падпісаную 167-ю чалавекамі просьбу, каб літургію ім служылі па ранейшым кнігам, каб вярнулі вырваныя са служэбніка лісты. Яны патрабавалі суда над Васютовічам, а сабе патрабавалі святара, якому яны давяраюць. У царкву выклікалі Васютовіча-бацьку. Асцерагаючыся служыць па уніяцкаму служэбніку, ён пачаў чытаць акафіст. Зразумеўшы, што і ён цураецца старой кнігі, сяляне закрычалі: “Не хочам, і ты нас у ману ўводзіш!” Царкву зноў зачынілі. На гэты раз не дапамаглі і ўшчуванні земскага спраўніка. 40 дзён працягвалася супрацьстаянне.

Гэты эксцэс у невялікай беларускай вёсцы выклікаў пярэпалах у Віцебску, Вільні, Пецярбургу – баяліся, што “дадзены прыклад знойдзе шматлікіх пераймальнікаў”.  Мясцовыя ўлады намагаліся пагасіць канфлікт, інакш, як паведамляў падпалкоўнік корпуса жандараў Куцынскі “памешчыкі могуць пазбавіцца многіх сялян праз высылку” [31, ф. 109. ІV экспедыцыя, 1838 год, спр. 165, арк. 1–7].

Пратэст 111-ці

Восенню 1838 г. усім было відавочна, што знішчэнне уніяцкай царквы – справа часу. Завяршаўся збор падпісак аб згодзе далучыцца да праваслаўя, “калі на тое з’явіцца найвышэйшая воля”. Афіцыйны Пецярбург, дзякуючы аналітычнай справаздачы камергера Скрыпіцына, у прынцыпе арыентаваўся ў настроях, панаваўшых на Беларусі. Усе чакалі толькі імператарскага ўказа аб усеагульнай канверсіі уніятаў.

Але тут, нібы гром сярод яснага неба, у сталіцу імперыі прыляцела вестка: 111 папоў з Белай Русі (усходняй Беларусі) рашылі стаяць за унію. І гэта ў той час, калі ў Літоўскай епархіі ўся без выключэння уніяцкая эліта далучылася да лагера прыхільнікаў праваслаўя! Такога дзёрзкага і масавага выступлення “супраць урадавай мэты” ніхто ў Пецярбургу не чакаў.

11 лістапада ў Царскім сяле обер-пракурор Сінода граф Пратасаў дакладваў імператару пра гэта: “Справа агульнага ўз’яднання уніятаў магла б лічыцца ўжо далёка прасунутай, калі б Беларуская епархія дасягнула роўнай ступені [гатоўнасці – С.М.] з Літоўскай. … Цяпер асабліва патрэбнае намаганне мясцовых грамадзянскіх начальстваў утаймоўваць яўныя і тайныя супрацьдзеянні… У дачыненні асоб, якія распасціраюць сваю нядобранадзейнасць да дзёрзкага ўзбуджэння іншых супраць урадавай мэты, … прысутнасць іх у заходніх губернях робіцца шкоднай”. Кіраўнік рэлігійнымі справамі імперыі прасіў найвышэйшага дазволу на сакрэтнае даручэнне генерал-губернатарам заходніх губерняў “аб узмацненні … мер асцярогі і пільнага нагляду дзеля папярэджання найменшых беспарадкаў пры цяперашнім пераўтварэнні грэка-уніяцкай царквы” [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 1–2  адв.].

 “Я не спадзяваўся, што злонаўмыснікі маглі скласці настолькі моцную партыю паміж духавенствам, якое знаходзіцца ў ваколіцах самога месцапрабывання беларускага епархіяльнага начальства,” – здзіўляўся галоўны “ліквідатар” Сямашка [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 21].

Гэта “партыя” апазіцыйнага духавенства сфарміравалася  ў 1838 г. у Полацку. Прыходскіх святароў,  па 20– 30 чалавек, выклікала туды епархіяльнае начальства дзеля навучання новым абрадам. Там іх трымалі па некалькі месяцаў.  На працягу ўсяго года праціўнікі ўз’яднання праводзілі свае нарады ў Полацку. На іх і быў выпрацаваны план дзеянняў [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 156].

К сярэдзіне верасня ў вёску  Царкоўня, што ў Дрысенскім павеце Віцебскай губерні, з’ехаліся і сышліся звыш сотні апазіцыйных святароў. Там 16 верасня яны правялі несанкцыянаваны сход, на якім рашылі стаяць за унію. Арганізатарамі акцыі пратэсту былі асэсар Полацкай грэка-уніяцкай кансісторыі Іван Ігнатовіч і Адам Тамкавід. Іван Ігнатовіч звярнуўся з пропаведдзю да народа, у якой пераконваў, “каб цвёрда трымаліся сваёй уніяцкай веры”.Зачыншчыкі, як праходзіць па дакументам Сінода, “хацелі ўзбудзіць народ да супраціўлення” [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 43 адв.].

Царкаўлянскі сход выпрацаваў петыцыю-просьбу да імператара аб абароне і дапамозе. У кіраўніка дзяржавы прасілі  назаўсёды пакінуць духавенства і прыхаджан паветаў, чые прадстаўнікі падпісалі петыцыю,  ва уніі. Прасілі прызначыць для тых, хто застаўся ва уніі, асобага пастыра і духоўнае начальства. Петыцыю падпісалі 111 святароў. Для яе дастаўкі ў Пецярбург сход абраў дэлегацыю. Выканаць гэту місію выпала святарам  Лепельскай і Астровенскай благачыній (Івану Квяткоўскаму і інш.) [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 6 адв., 24]. Каб звярнуцца з лістом да імператара, трэба было атрымаць пісьмовыя даверанасці на тое ад усіх удзельнікаў сходу. Іх збіралі Ігнатовіч і Тамкавід.

За арганізатарамі акцыі быў устаноўлены паліцэйскі нагляд. Калі інфармацыя пра змову 111-ці ў падачы обер-пракурора Сінода 11 лістапада дайшла да імператара, той распарадзіўся тых духоўных Беларускай епархіі, якіх епархіяльнае начальства прызнае неабходным, выслаць у Расію [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 1].

Петыцыя мяцежных святароў была дастаўлена ў Пецярбург дзесьці ў пачатку снежня. 28 чысла обер-пракурор Сінода дакладваў імператару, што Ігнатовіч і Тамкавід ад імя 111 святароў “адважыліся турбаваць Вашу Іператарскую Вялікасць просьбай, напоўненай самых недарэчных дамаганняў, як … звольніць іх з-пад улады цяперашняга духоўнага начальства, адкрыць асобую друкарню, нават з іх ахвяраванняў, каб друкаваць богаслужбовыя уніяцкія кнігі замест ужываемых зараз кніг маскоўскага друку, уладкаваць духоўныя вучылішчы, … і ўрэшце, калі на гэта не адбудзецца высачайшай ласкі, і Унія павінна ў Расіі спыніцца, дазволіць ім прыняць рымска-каталіцкае веравызнанне” [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 27]. Вінаватых ў складанні гэтак дзёрзкай просьбы расшукаць і зрабіць падрабязнае прадстаўленне – такім быў загад імператара. Ён даручыў літоўскаму епіскапу Сямашку ехаць у Полацк, каб там, “унікнуць у сапраўдныя прычыны гэтага беспарадку, прыняць меры па выпраўленні онага”. [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 32, 39, 61, 138 б].

Апошняя “зачыстка” рэлігійнага поля

Зусім верагодна, што царкаўлянская акцыя пратэсту прыспешыла санкцыю афіцыйнага Пецярбурга на ўсеагульную канверсію уніятаў, бо рэалізацыю “благодетельных видов правительства” яна ставіла пад сур’ёзную пагрозу. Гэта быў апошні радыкальны крок  ў супраціве духавенства. Далей ужо ішлі, галоўным чынам, рэпрэсіі. Рэпрэсіі, закліканыя забяспечыць поспех “уніяцкай справы” на апошнім яе этапе: пераслед, арышты, дэпартацыя, высылка, зняволенне, здзекі… Так што падрыхтоўка да ліквідацыі уніяцкай царквы ішла паралельна з зачысткай, скажам так, рэлігійнага поля на Беларусі.

4 студзеня 1839 г. адбылося чарговае пасяджэнне Сакрэтнага камітэта. На ім прысутнічалі шэф жандараў генерал Бенкендорф, міністр дзяржаўных маёмасцяў П.Кісялёў, міністр унутраных спраў Д.Блудаў, обер-пракурор Сінода граф Пратасаў. На пасяджэнне былі запрошаны генерал-губернатары: смаленскі, віцебскі і магілёўскі Дзякаў і віленскі, гродзенскі, беластоцкі і мінскі Далгарукаў. Абмяркоўвалі выпрацаваную Сакрэтным камітэтам інструкцыю. У ёй – “часова дараваныя (на перыяд усеагульнай рэлігійнай канверсіі уніятаў – С.М.) генерал-губернатарам асаблівыя правы, якія перавышаюць іх звычайную ўладу” [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 1–1 адв.].

“Для большага поспеху агульнага ўз’яднання уніятаў, – гаварылася ў той інструкцыі, – ён (урад – С.М. прызнае неабходным даць усемагчымае адзінства распараджэнням галоўных начальнікаў Заходняга краю да ўтаймавання ўсіх магчымых супрацьдзеянняў”. Каб рымска-каталіцкае духавенства і шляхта, з боку якіх найперш  чакалася супрацьдзеянне, не смелі “”ні яўна, ні тайна, пропаведзямі або настаўленнямі падрываць цяперашнюю схільнасць уніятаў да ўз’яданння…, каб нідзе, у гарадах і сялібах, не дапускалася ані найменшая непакорнасць начальству, а тым больш парушэнне грамадскага спакою”.  Ажыццяўляць паліцэйскі нагляд над сялянамі абавязалі саміх паноў і арандатараў, якіх належала папярэдзіць пра ўсю “адказнасць, якой яны падвяргаюць сябе ў выпадку хваляванняў у іх маёнтках”.

“Незалежна ад гэтых паліцэйскіх мер, – апавяшчаў чацвёрты пункт інструкцыі, – і пры гэтым без далейшага адкладу генерал-губернатарам і, згодна іх настаўленню, начальнікі губерняў … абяруць … зручныя пункты ў гарадах і сялібах для размяшчэння ў іх войскаў пастоем… Для ўвядзення войскаў у паветы, дзе іх няма і дзе прадбачыцца ў тым патрэба, генерал-губернатары адразу ж звернуцца да ваеннага міністра…”

Рымска-каталіцкаму духавенству “пад пагрозай найстражэйшага спагнання ” забаранялася адпраўляць трэбы для уніятаў і ганіць праваслаўную веру. Абмяжоўвалася  перасоўванне каталіцкага духавенства ў межах заходніх губерняў. Уніяцкае духавенства, якое не падпарадкоўвалася свайму начальству, падлягала выдаленню. Генерал-губернатары атрымлівалі права высылаць такіх духоўных у праваслаўныя манастыры ў глыб Расіі, а асоб “з меншай ступенню фанатызму” – змяшчаць у манастырах паўднёвых губерняў пад нагляд.

Генерал-губернатарам прадстаўлялася права адхіляць ад пасады прадвадзіцеляў дваранства, гараднічых, земскіх спраўнікаў, западозраных “у саўдзеле іх процідзеянню відам ураду”. Духоўных і свецкіх асоб, якія б асмеліліся “пахіснуць цяперашнюю схільнасць грэка-уніятаў да ўз’яднання”, трэба было высылаць у вялікарасійскія губерні, якія не мяжуюць з заходнімі губернямі. У выпадку ўзброенага мяцежу … аддаваць іх ужо ваеннаму суду”.

Генерал-губернатары надзяляліся правам  выдаляць з маёнткаў памешчыкаў і арандатараў, калі яны дапусцяць у іх хваляванні сялян або будуць шкодзіць поспеху справы. Маёнткі ў такім выпадку перадаваліся ў казённае кіраванне. Калі ж “прысутнасць такіх уладальнікаў у Заходнім краі акажацца шкоднай”, іх трэба дэпартаваць у расійскія губерні, якія не мяжуюць з заходнімі.

Пра ўсе свае захады адносна духоўных і свецкіх асоб генерал-губернатары павінны былі інфармаваць міністэрства ўнутраных спраў і Сінод. [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 1 адв.– 7].

Незадоўга да сабора, які павінен быў паставіць апошнюю кропку на гісторыі уніяцкай Беларусі, па загаду Мікалая І  ў Полацк прыбыў саветнік обер-пракурора Сінода камергер Скрыпіцын. Ён меў “асобае даручэнне па грэка-уніяцкім справам”, выкладзенае ў сакрэтнай запісцы-інструкцыі ад 6 студзеня, якую атрымаў ад свайго шэфа. “Уважліва назіраць за настроямі грэка-уніяцкага духавенства, – патрабавала інструкцыя. – Звяртаць пастаянную ўвагу  на супрацьдзеянні, якія могуць быць ад памешчыкаў і лацінскага духавенства… Калі заўважаны будзе дзесьці пачатак неспакою, схільнасць да хвалявання, неадкладна з эстафетай апавяшчаць пра гэта мясцовага губернатара, даводзячы разам з тым да ведама генерал-губернатара, з  дадаткам яму, калі будзе вядома, якія асобы ёсць галоўныя зачыншчыкі і ўзбуджальнікі астатніх… Штотыднёва дакладваць мне пра ўсё заўважанае вамі па ўскладзенаму на вас даручэнню, пра вашы дзеянні, пра асобаў, якія асабліва адзначыліся  руплівасцю або заўважаныя ва ўпартасці  і нядобранадзейнасці, далейшае прабыванне якіх у тым краі можа быць у цяперашні час шкодным” [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 62–67].

У Чашніках арыштавалі  і адправілі ў Полацк Івана Ігнатовіча. Кіраваў арыштам – адпаведна значнасці злачынцы – падпалкоўнік Агатонаў – вядомы змагар з уніятамі. Бунтара ў расе, чыё прабыванне ў Беларусі палічылі “шкодным, як з-за непрыхільнасці яго да праваслаўя, так і з-за ўплыву, якое ён меў на іншае духавенства”, 10 студзеня пад канвоем павезлі ў Смаленск. Далейшы шлях ляжаў у Прадцечанскі манастыр у Вязьму [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 78, 83, 137, 152]. 

Адама Тамкавіда ўзялі ў Іказні Дзісненскага павета і пераправілі ў Мінск, а адтуль 26 студзеня – у Курск. Праз два тыдні, 9 лютага, яго даставілі на месца высылкі [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 125, 136]. Перамешчаны на сотні кіламетраў ад таго месца, дзе рыхтаваўся апошні акт уніяцкай трагедыі, ён ужо не ўяўляў небяспекі.

У сувязі з прашэннем царкаўлянскіх “змоўшчыкаў”, якое выяўляе дух сваволля і непакорнасці”,  у пачатку лютага прыбыў у Полацк, згодна імператарскаму загаду, і Сямашка. Ён   заняўся разборкай  па “справе 111-ці”. Шукалі складальніка прашэння, людзей, якія сваімі даверанасцямі ўпаўнаважылі дэлегацыю на яго падачу імператару.

Галоўную прычыну “гэтак важнага супраціву духавенства Беларускай епархіі”  літоўскі епіскап убачыў “у раздражнёнасці і нават разлютаванасці,  выкліканымі ў яго цяжкімі наступствамі ранейшай сістэмы пераварочвання уніятаў”. Такімі настроямі, сцвярджаў ён, намагалася скарыстацца варожая справе польска-каталіцкая партыя. Звальненне епіскапа Смарагда, князя Хаванскага і губернатара Шрэдара, якое лічыцца справай рук гэтай партыі, узмацніла аўтарытэт яе намоў, нібыта пераўтварэнні грэка-уніякай царквы робяцца самім яе духоўным начальствам і супраціўныя намерам гасудара-імператара.

Другой прычынай Сямашка лічыў слабасць духоўнай улады ў Беларускай епархіі. Нядобранадзейныя святары, якіх выклікалі ў Полацк “дзеля намоў або выпраўлення”, заставаліся на прыходах, нават будучы ад іх адлучанымі. І гэта нягледзячы на прадпісанні начальства. Не дзіўна, піша ён ў сваёй справаздачы обер-пракурору Сінода, што знайшлося 111 духоўных асоб, якія падпісалі даверанасць на падачу прашэння імператару супраць  уласнага начальства [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 138 б*].  

Распраўляючыся з апазіцыянерамі, Сямашка, як ён сам адзначаў, кіраваўся трыма мэтамі: 1) разарваць сувязі паміж членамі “шматлікай партыі духавенства, якое  запрацівілася распараджэнням Беларускага епархіяльнага начальства”; 2) аднавіць уладу гэтага начальства; “знішчыць дух сваволля і думкі пра беспакаранасць” з яго боку; 3) “аблегчыць таму ж начальству спосабы ўздзейнічаць на розум  астатняга духавенства, яшчэ не набытага праваслаўнай царквой” [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 138 б].  

“Мінулы тыдзень, – пісаў Сямашка обер-пракурору Сінода Пратасаву 8 лютага, – прысвяціў я разгляду абставін справы, мне даручанай. На жаль, значная колькасць духавенства, уцягнутага ў супрацьдзеянне … не дазволіла мне абмежавацца некалькімі прыкладамі строгасці. Аказалася неабходным зрабіць нашмат важнейшае ўражанне, каб разарваць шайку, існаваўшую даволі ўжо працяглы час, каб устараніць у аддаленыя месцы людзей, якія ёй кіравалі”, каб пазбавіць іх магчымасці зносіны паміж сабой і з астатнім духавенствам Беларускай епархіі”. Руплівасцю Сямашкі высылцы з Беларускай епархіі падлягала 20 святароў, якія далі Ігнатовічу і Тамкавіду даверанасці на падачу  прашэння імператару. “А каб адабраць у пазначаных духоўных надзею на ранейшае бяздзеянне паліцыі”, ён распарадзіўся неадкладна адправіць апальных святароў у вызначаныя для іх месцы выгнання ў суправаджэнні паліцэйскіх [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 121, 132–132 адв., 138 б].

Ад галоўных зачыншчыкаў царкаўлянскай акцыі пратэсту пазбавіліся. Але на месцах заставаліся яшчэ многія дзесяткі яе ўдзельнікаў, “уцягнутыя ў яе болей староннімі інтрыгамі, чым па ўласнаму жаданню, якія аднак яшчэ не засведчылі начальства ў сваім раскаянні”. Лёс 68 святароў, якія падпісалі “супрацьзаконныя даверанасці” на імя Ігнатовіча і Тамкавіда, вырашаў Сямашка 11 лютага. Вось што займала яго думкі за дзень да гістарычнага Полацкага царкоўнага сабора!  Ён распарадзіўся выклікаць іх па чарзе ў Беларускую кансісторыю для разборкі. Тых, хто раскаецца, можна вяртаць на месца службы. Тых, хто адмовіцца ад раскаяння, і нядобранадзейных падвяргаць забароне. “А калі каторыя з царкоўнаслужыцеляў акажуцца лішнімі або шкоднымі па Беларускай епархіі”, заключаць такіх пад нагляд у манастыр [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 123 – 123 адв.]. 

“На астатнюю масу духавенства яшчэ няпэўнай добранадзейнасці” ён раіў уздзейнічаць праз благачынных, “цяпер ужо амаль усіх надзейных”. А потым рэкамендаваў выклікаць іх для перавыхавання ў Полацк па 2–3 чалавекі – “каб зноў не даць повада скласціся шматлікай бандзе неслухаў ”.  Тых, хто адмовіцца змяніць веру, Сямашка патрабаваў паступова замяшчаць надзейнымі святарамі.